Powiązania sieciowe przedsiębiorstw w regionie Azji i Pacyfiku
dr hab. Bogusława Drelich-Skulska, prof. UE
Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Fragment artykułu zgłoszonego na konferencję pt. Procesy integracyjne w regionie Azji i Pacyfiku, która odbyła się 26 listopada 2008 r. na Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu.
Cechy azjatyckich systemów biznesowych
G. Hamilton wskazał na kilka aspektów ukazujących azjatyckie systemy biznesowe w charakterze „lustrzanego odbicia” odpowiedników zachodnich. Istnieje tendencja do spajania azjatyckich systemów, homogenicznych i odmiennych zarazem. W rzeczywistości, rozwiązania azjatyckie są niezwykle zróżnicowane, na co wskażą dalsze rozważania, a jednocześnie wykazują szereg podobieństw do standardów europejskich i amerykańskich. Niemniej jednak, mogą być jednoznacznie wyodrębnione od zachodnich systemów biznesowych pod kątem kilku zasadniczych cech.
Wschodnioazjatyckie systemy biznesowe łączy szacunek dla relacji bazujących na statusie społecznym, podkreślający kooperacyjne relacje biznesowe zakorzenione w stosunkach rodzinnych, nieformalnych, z akcentem na rolę instytucji państwa. W przeciwieństwie do nich, zachodnie systemy biznesowe, szczególnie w przypadku Stanów Zjednoczonych oraz krajów Europy Zachodniej, kładą nacisk na indywidualizm i właściwie kształtowane relacje kontraktowe. Biznesmeni zachodni definiują siebie samych jako osoby prawne, odnosząc się do siebie nawzajem jako podmiotów praw i obowiązków. Biznesmeni w Azji Wschodniej natomiast postrzegają siebie przez pryzmat korelacji z partnerami biznesowymi, rodzinami i przyjaciółmi, w tym kontekście też kształtują się konkretne obowiązki i powinności. W oparciu o dokonane rozróżnienia nie należy proponować daleko idących uogólnień, jednak stanowi to punkt wyjścia do prowadzenia użytecznych analiz.
Ranga instytucji państwa w systemach biznesowych jest ewidentna, gdy wskaże się na makroekonomiczne efekty decyzji politycznych w postaci gwałtownego wzrostu gospodarczego i stabilizacji otoczenia biznesowego; w sferach handlu i inwestycji istotna jest otwartość polityki państwa, sprzyjająca przyrostowi wolumenu eksportu i ograniczeniu importu substytucyjnego; wreszcie – ważna jest wola pozyskiwania drogą importu zagranicznych technologii (niekoniecznie za sprawą inwestycji bezpośrednich). Wpływ instytucji państwa jest zauważalny przede wszystkim w przyjętych formach kooperacji na linii rząd – biznes, przyjmujący charakter interwencjonistyczny w Korei Południowej i Japonii, determinujący organizację i standardy zachowań rdzennych Chińczyków i lokalnych przedsiębiorców z Azji Południowo-Wschodniej.
Jak podkreślono, standardy zachowań biznesowych wykazują tendencję do wpisywania się w kategorie zobowiązań. Przymus leży u podstaw całego systemu obowiązków. Sankcje z tytułu nieposłuszeństwa, związanego chociażby z dyscypliną kredytową czy ostracyzmem, stanowią efektywną formę przymusu. Jednakże, co istotne, ramy prawne regulujące relacje biznesowe w Azji postrzegane są przez przedstawicieli Zachodu jako relatywnie nieskuteczne i uzależnione od nieformalnych powiązań, a w wielu krajach regionu (np. Brunei, Indonezja) są dopiero kształtowane.
Japońskie grupy kapitałowe czyli keiretsu
Charakterystyczną cechą struktury przemysłu japońskiego jest dualizm. Obserwuje się w niej z jednej strony rosnący udział sektora małych i średnich przedsiębiorstw, który w 2008 r. tworzy 4,7 mln podmiotów co stanowi 99,7% ogółem oraz zatrudnia 29,9 mln ludzi czyli 70,2% wszystkich pracujących w Japonii, a z drugiej strony występują potężne, doskonale zorganizowane i nowoczesne przedsiębiorstwa.
Do narodzin potężnych koncernów przemysłowych we współczesnej Japonii przyczyniły się elity polityczne kraju oraz charakterystyczna dla społeczeństwa japońskiego więź grupowa, która przejawia się we wszystkich obszarach działalności ludzkiej. W działalności ekonomicznej jest to zarówno dążenie do zachowania harmonii i konsensusu w stosunkach między pracownikami, jak i tendencja do tworzenia związków i współdziałania między firmami.
W pierwszej dekadzie panowania Meji (1868 –78) elity polityczne dostarczały przedsiębiorstwom i lojalnym samurajom kapitału finansowego i wykształconych kadr. Rezultatem takiego stanu rzeczy oraz wzajemnego zaufania pomiędzy wspomnianymi grupami była przedwojenna struktura gospodarki japońskiej, w której dominowały kontrolowane przez pojedyncze rodziny potężne kartele, tzw. zaibatsu. Rodzinne przedsiębiorstwo posiadało znaczną liczbę akcji podporządkowanych firm, tym samym wywierając istotny wpływ na ich decyzje. Więzi między przedsiębiorstwami miały charakter pionowy, hierarchiczny, a cała struktura organizacyjna miała kształt piramidy.
Po II wojnie światowej, na mocy ustawy o szczególnych środkach przeciw nadmiernej koncentracji wpływów gospodarczych w listopadzie 1945 roku wydano memorandum o rozwiązaniu spółek holdingowych. Po rozwiązaniu zaibatsu akcje wywodzących się z nich przedsiębiorstw zostały sprzedane w ofercie publicznej za pośrednictwem Komisji Koordynacyjnej ds. Upłynnienia Papierów Wartościowych. Rozwiązanie zaibatsu i wprowadzenie restrykcyjnej ustawy antymonopolowej nie zahamowało jednak tendencji do tworzenia nowych form organizacji holdingowych. Po zakończeniu okupacji amerykańskiej w 1952 roku rząd japoński, liberalizując obowiązującą ustawę antymonopolową, ponownie stworzył sprzyjające warunki do powstania nowych struktur gospodarczych tzw. keiretsu. Cztery dominujące kontynuowały tradycje przedwojennych karteli. Były to Mitsui, Mitsubishi, Sumitomo i Fuji.
Keiretsu tworzą wzajemnie powiązaną sieć, którą łączy wiele zależności. Tworzą ją współdziałające grupy dużych banków, firm produkcyjnych i dystrybucyjnych oraz ich filii, podporządkowane jednemu centrum decyzyjnemu. W literaturze przedmiotu traktuje się je nie tylko jako przejaw koncentracji i centralizacji kapitału, lecz również jako specyficzną formę sięgania do tradycji kulturowych na potrzeby współczesnego zarządzania oraz pole do przejawiania przedsiębiorczości menedżerów. Wzajemne powiązania prezentowanych grup przemysłowych tworzone są w oparciu o:
- długoterminowe wzajemne powiązania wewnątrz grupy firm,
- wzajemne posiadanie akcji (cross shareholding),
- szeroko rozpowszechnioną wymianę dyrektorów, pracowników i informacji,
- rozbudowane wewnętrzne kontakty handlowe,
- zapewnienie siatki bezpieczeństwa, kiedy jakiś członek grupy zaczyna mieć problemy finansowe lub strukturalne,
- podporządkowanie struktury keiretsu jednemu centrum decyzyjnemu np. dużym bankom lub znanym firmom, takim jak np. Toyota czy Hitachi,
- wspólne systemy zakupów i dystrybucji.
W praktyce funkcjonują dwa typy keirestu: konglomeratowe (określane w literaturze przedmiotu także jako poziome) i pionowe. Celem zasadniczym poziomego keiretsu jest podział ryzyka. Koordynacja finansów i strategii pomiędzy firmami (wewnątrzgrupowa) stanowi klucz do osiągnięcia tego celu. Komunikacja między firmami realizowana jest na wielu szczeblach organizacyjnych, przede wszystkim jednak zachodzi pomiędzy dyrektorami wykonawczymi firm, zatem w samym „sercu” grupy. W toku regularnych spotkań dyskutowane są takie aspekty jak współpraca strategiczna w rozwoju nowych produktów, strategia konkurencji, czy polityka rządu. W centrum każdego keiretsu lokuje się bank odgrywający kluczową rolę w koordynacji grupy poprzez zapewnienie długoterminowego finansowania w zamian za dostęp do elementów strategii i zarządzania firm należących do grupy. Udziałowcy natomiast, dysponujący małymi pakietami udziałów, nie mają wpływu na podejmowanie decyzji strategicznych. Wymiana pakietów udziałów pomiędzy firmami członkowskimi grupy stanowi dodatkowy atut w kontekście redukcji ryzyka przejęcia przez podmiot zewnętrzny. Powszechny jest także przepływ kadr pomiędzy firmami wewnątrz grupy, kształtujący system zatrudnienia.
Firmy w ugrupowaniach pionowych są skoncentrowane wokół głównych producentów i mogą obejmować zarówno dostawców, jak i dystrybutorów w określonym sektorze. Grupy o podporządkowaniu pionowym mogą być zależne od członków grup konglomeratowych w zakresie określonych funkcji, takich jak zamówienia, finansowanie i dystrybucja wyrobów gotowych. Pierwsze pionowe keiretsu zidentyfikowano w przemyśle motoryzacyjnym i elektronicznym (konkretnie, w firmach: Toyota, Matsushita, Hitachi oraz Toray), jako formę pionowej integracji przemysłu w strukturę grupy biznesowej. Za sprawą alokacji szeregu elementów łańcucha wartości dodanej w spółkach zależnych, menedżerowie zyskali możliwość różnicowania struktury wynagrodzeń dla poszczególnych elementów łańcucha wartości dodanej na rzecz kontroli kosztów i rozproszenia ryzyka w ramach grupy, odciążając w ten sposób spółkę matkę.
Pracownicy stanowią zasadniczą grupę udziałowców w pionowych keiretsu. Rdzeń stanowi firma wiodąca, często spółka matka, koncentrująca się na produkcji o dużej wartości dodanej, sektorze B+R, bądź montażu. Współpraca pomiędzy firmami należącymi do grupy koordynowana jest przez firmę wiodącą dysponującą większościowym pakietem udziałów w spółkach zależnych, która lokuje w nich niższe stadia łańcucha wartości dodanej. W ten sposób, pionowe keiretsu organizuje własną działalność, kształtując pionową sieć współpracujących firm w obrębie przepływu dóbr, finansów, informacji oraz ludzi.
Na przełomie XX i XXI wieku w Japonii przeprowadzono szereg reform strukturalnych, które miały istotny wpływ na organizacje i funkcjonowanie grup keiretsu, a w przyszłości wpływ ten może być jeszcze większy. Liberalizacja sektora finansowego, deregulacja rynku usług telekomunikacyjnych i transportowych, otwarcie Japonii na inwestycje zagraniczne to tylko niektóre zjawiska ograniczające możliwość podtrzymywania dotychczasowych powiązań finansowych i produkcyjno-dystrybucyjnych w ramach japońskich grup kapitałowych.
Dalsza liberalizacja i deregulacja gospodarki, a także postępujący proces globalizacji sprawi, że grupa największych korporacji wchodzących w skład keiretsu stopniowo rozluźni powiązania kredytowe, kapitałowe i personalne. Natomiast przedsiębiorstwa tworzące japońskie grupy kapitałowe w większym stopniu będą zainteresowane nabywaniem i sprzedażą pakietów mniejszościowych akcji oraz instrumentami finansowymi, takimi jak wykup, fuzje i przejęcia.
